Cultuur als breed begrip

Willen we een kader bieden voor cultuuronderwijs, dan zullen we in ieder geval een antwoord moeten proberen te geven op de vraag ‘Wat is cultuur?’. In de wetenschappelijke literatuur vinden we verschillende betekenissen van het begrip cultuur. 

Voor Cultureel bewustzijn nemen we de invulling vanuit Cultuur in de Spiegel voor het begrip cultuur. Cultuur is hoe de mens betekenis geeft aan de wereld en aan wat hij maakt en doet. Reflecteren op cultuur – onze eigen en die van anderen – is cultureel bewustzijn. 

Hier vind je een transcriptie van het korte filmfragment van hierboven

De theorie Cultuur in de Spiegel in een notendop  

Cultuur is het proces van betekenisgeving, aangestuurd door de spanning tussen wat we al weten en de steeds veranderende werkelijkheid. Cultuur is niet het schilderij aan de muur of de gekostumeerde acteur op het podium, maar de betekenis, het gevoel, de indruk ... die zij maken op de museumbezoeker, het publiek, de recensent, de leerling, de samenleving. Die betekenissen, gevoelens, indrukken ... liggen echter niet vast in de objecten en producties. Ze zijn niet statisch, maar erg veranderlijk. 

Cultuur is een proces waarover een individu controle heeft, maar wordt ook in belangrijke mate gedreven door emotie en intuïtie.  

Waarom vindt de ene persoon een schilderij aangrijpend en de andere net niet? Dat heeft te maken met het verschil in verbeelding, persoonlijke visie, referentiekader, kennis, en ervaringen. Reflectie daarover is belangrijk.  

Culturele basisvaardigheden  

Het ontwikkelen van reflectie in al zijn facetten is volgens de theorie een essentieel ingrediënt van cultuureducatie. Aan het ontwikkelen van reflectie op cultuur, koppelt de theorie vier culturele basisvaardigheden:  

• Waarnemen (voelen, luisteren, kijken, ruiken, smaken) en de reflectie op waarneming  
• Verbeelden (omzetten van waarneming in beelden: fantasie, kunst, … waardoor op basis van herinnering en ervaring nieuwe mogelijkheden worden gemaakt) en de reflectie op verbeelding  
• Conceptualiseren (het vertalen van waarneming en verbeelding in abstracte concepten: taal, symbolen, …) en de reflectie op conceptualisering  
• Analyseren (het ontdekken van logica, structuren, modellen…) en de reflectie op analyse  

Cultuurdragers  

Cultuur vergt ook steeds een bepaalde drager. Reflecteren doen we immers in een bewust gehanteerd medium of taal (bijvoorbeeld een artistieke taal). Het is de manier waarop cultuur tastbaar, hoorbaar, … kortweg waarneembaar wordt. De theorie deelt de vier cultuurdragers als volgt in:  

• Het lichaam (gebaren, klanken, rituelen, …)  
• Voorwerpen (een trommel, een kledingstuk, een gerecht, …)  
• Taal (gesproken en geschreven)  

• Grafische symbolen (tekeningen, plaatjes, schema’s, foto’s, video, …)  

Cultuur en de reflectie op cultuur krijgen dus vorm in en met verschillende cultuurdragers.  

Cultuur, cultuureducatie en kunsteducatie

Cultuur als proces van betekenisgeving is samen te vatten als ‘cultureel bewustzijn’ of ‘cultuur-in-ruime-zin’. De theorie ziet dat proces als één van de basiselementen van het onderwijs in het algemeen. Het volledige onderwijsgebeuren is dus onderwijs in cultuur-in-ruime-zin.  

Het specifieke van cultuureducatie binnen het onderwijs is dat het vooral gaat om het reflecteren over ‘cultuur-in-ruime-zin’. Die reflectie leidt tot een - in de eerste plaats persoonlijk maar ook gezamenlijk - cultureel zelfbewustzijn of culturele metacognitie. Cultuureducatie leert het individu na te denken over zijn of haar eigen individuele en collectieve betekenisgeving.  

Kunsteducatie is een onderdeel van cultuureducatie, het is educatie in cultureel zelfbewustzijn door gebruik van de basisvaardigheid verbeelding en dat kan met gebruik van allerlei media (het lichaam voor dans, een voorwerp bij beeldende kunst, …).